همه چیز درباره گلیم و انواع آن

امروزه بازار فرش در ایران به حدی متنوع است که شاید بیشتر محصولات موجود در این بازار را نشناسیم. از انوع فرش های طرح فرانسوی و مدرن و فانتزی و کلاسیک گرفته تا گبه و گلیم. در این مقاله قصد داریم گلیم را مورد بررسی قرار دهیم و ببنیم که گلیم چیست و تفاوت گلیم با فرش و گبه در چه خصوصیاتی است؟ اگر قصد خرید گلیم را دارید بهتر است قبل از خرید گلیم و بررسی قیمت و مشخصات انواع گلیم در مورد خود گلیم بیشتر بدانیم.

تاریخچه ی بافت گلیم

انسان در طول تاریخ بر حسب نیازی که در مقابل تغییر اقلیم داشت شروع به نساجی کرد و منسوجات را به وجود آورد.
یکی از این منسوجات گلیم بود که از دیر باز توسط عشایر به دلیل سبک خاص زندگی آن ها و کوچ نشینی مورد استفاده قرار می گرفت؛ چرا که گلیم نسبت به فرش سبک تر بوده و حمل و نقل آن آسان تر است و علاوه بر آن از زیبایی خاصی برخوردار است و برای محافظت از سرما در زمستان به عنوان کفپوش چادر قابل استفاده بود.

زندگی عشایر و سایر مردمان قدیم به حیوانات و گیاهان وابسته بود؛ عشایر برای بافت گلیم از پشم حیوانات استفاده می کردند و با استفاده از رنگ های گیاهی نخ های مورد استفاده در آن ها را رنگ می کردند و از این طریق آن ها را تزیین می کردند.
از آنجایی که پشم در طول زمان از بین می رود، نمی توان زمان دقیقی برای گلیم بافی تعیین کرد ولی یافته های محققان نشان می دهد که گلیم بافی مربوط به دوران قبل از میلاد بوده است. جالب است بدانید که قدیمی ترین گلیم یافته شده مربوط به شش هزار سال پیش است که در کشور ترکیه کنونی یافته شده است.

قدیمی ترین گلیم یافته شده مربوط به شش هزار سال پیش است که در کشور ترکیه کنونی یافته شده است.

گلیم بافی در فلات ایران بیشتر در ناحیه مرز های کنونی کشور انجام می گرفت و می توان به گلیم های بینظیر قوم های قشقایی ، شاهسون ، کردها ، لرها ، بلوچ ها،بختیاری ها ،ترکمن ها و… اشاره کرد که امروزه نیز از این طرح ها در صنعت گلیم بافی ایران استفاده می شود و در ادامه به بررسی بعضی از ای طرح ها خواهیم پرداخت.

عوامل موثر در کیفیت گلیم

از عوامل موثر در کیفیت و ویژگی های خاص این نوع گلیم ها می توان به نوع نخ ریسی، جنس تار و پود، انتخاب رنگ، چگونگی و شیوه بافت، کیفیت پرداخت و… اشاره کرد؛ علاوه بر آن محققان با توجه به مواد اولیه مصرفی و رنگ های مورد استفاده محل بافت این گلیم ها را تشخیص می دهند.
مواد اولیه استفاده شده در گلیم ها پشم و پنبه و موی شتر و بز و ابریشم و رنگ های گیاهی بودند.

انواع گلیم

سه گروه اصلی گلیم عبارتند از:
1. ساده(دو رو)
2. یک رو
3. گلیم های خاص

در نهایت هر یک از روش های بالا به بافته هایی مانند زیلو، شیرکی پیچ، جاجیم و… می انجامد.

چند نکته فنی در مورد بافت گلیم

برای بافت گلیم اصولا بافندگان از طرح های چاپی استفاده نمی کنند و بیشتر طرح های به کار رفته در این گلیم ها حاصل خلاقیت ذهنی بافندگان این نوع منسوجات است و علاوه بر آن در بافت این نوع گلیم ها از ابزار هایی مانند دار عمودی و افقی، قیچی، شانه، سیخ پودکشی، کوجی و هاف و…استفاده می کردند.
گلیم بافان برای بافت گلیم ابتدا یک طرح کلی را رسم می کنند سپس با استفاده از دار قالی شروع به چله کشی می کنند که می توان آن را مهم ترین مرحله بافت گلیم دانست و این مرحله به روش های مختلفی مانند چله کشی به روش ایرانی یا به روش ترکی و یا تلفیقی از هر دو انجام می گیرد و یکی از نکات مهم در چله کشی برای گلیم این است که نباید نخ های داخل دار قالی خیلی کشیده شوند و جنس این نخ ها عموما از پنبه و یا پشم است. مرحله بعدی بافتن چند ردیف ساده است که به عنوان بنای بافت ما از آن یاد می شود و مرحله بعدی بافت گلیم با استفاده از پود های رنگی است و این مرحله روش هایی دارد که عبارتند از 1. متعادل
2. پودرو
3. تاررو
4. چاکدار
5. تک قلاب
6. جفت قلاب
7. بافت با پود اضافه و… .

انواع طرح های گلیم

با اینکه پس از ظهور اسلام در ایران تصویرگری تا حدودی کمتر اتفاق می افتاد چرا که بافندگان از تصویر گری حیوانات در این دوره منع شده بودند ولی با این وجود نماد هایی وجود داشتند که از نسلی به نسل بعد منتقل می شدند.
گلیم هایی که بافته میشد گاهی حاصل از اشکال ساده هندسی بود و گاهی نیز حاصل ادغام انواع مختلف اشکال پیچیده بود که توجه هر پژوهشگر کنجکاوی را جلب می کرد. بافندگان گلیم سعی داشتند تعدادی از نقش های ساده را فراگیرند و آنها را در طراحی خود استفاده کنند و این موضوع باعث بی اهمیتی و سطحی بودن طراحی به دلیل تقلید آنها نمی شد چرا که در استفاده از طرح های تزئینی در مکان مناسب نیاز به دقت و توجه فراوانی دارد که نشان از سطحی نگری نمی باشد.
از آنجا که درک ماهیت بافته های قومی یکی از روش های ارج نهادن به آن است در ادامه به بررسی چند مورد می پردازیم.

گلیم قشقایی

ایل قشقایی به دلیل داشتن مناطق مناسب و گسترده برای ییلاق و قشلاق در میان سایر ایلات برجسته تر است و به همین دلیل توجه بسیاری از محققان را جلب کرده است و همچنین به دلیل گسترده بودن مناطق آن دارای انواع مختلفی از دست بافته با جنس و طرح های مختلف است. ایل قشقایی بیشتر در تابستان و در ارتفاعات زاگرس به بافتن گلیم مشغول می شدند؛ آنها برای بافت این گلیم ها از پشم های رشته ای بلند و محکم گوسفندان که در ماه های اردیبهشت و خرداد چیده بودند و در رودخانه های فصلی آنها را شسته بودند استفاده می کردند.

روش بافت انواع گلیم های قشقایی به این صورت است که ابتدا بافنده شروع به گیس بافی می کند سپس شروع به بافت گلیم می کنند به این صورت که چند رج ساده به صورت دو رج رو و یا چند رج ساده که در این روش دوباره دو رج رو و رو رج زیر بافته می شود.
در مرحله بعد بافنده طبق نقشه از پیش تعیین شده یا نقشه ذهنی که دارد با استفاده از نخ های رنگی که اکثرا به وسیله رنگ های گیاهی رنگ شده اند به صورت عبور نخ ها از لا به لای تارهای گلیم آن را می بافد.
به هر ردیف پود یک رج می گویند و بر روی هر رج بافته شده لازم است تا دفتین بزنند تا تار و پود گلیم از استحکام خوبی برخوردار باشد.

انواع روش های بافت گلیم قشقایی

گلیم های قشقایی بر اساس داری که بافته می شوند و یا بر اساس در هم رفتن تار و پود آنها و یا اتصال پودهای آن ها تقسیم بندی می شوند در ادامه چند نمونه از انواع روش بافت گلیم های قشقایی را نام می بریم.

روش پود گذاری

در این روش نخ های پود از لابه لای نخ های تار رد می شوند و باعث ایجاد نقش های مختلف بر روی گلیم می شوند.
روش پودگذاری یکی از آسان ترین روش های بافت گلیم می باشد که در اکثر نقاط کشور مورد استفاده قرار می گیرند.

شیرکی پیچ

در این روش پود ها دور تار ها پیچیده می شوند و در آخر یک نخ نازک دور آن پیچیده می شود و با یک شانه کوبیده می شود و فرآنید بافتن آن تکمیل می شود.این شیوه بافندگی در استان کرمان رایج است.

روش سوم ترکیبی از دو روش بالا است و به جهت استحکام بیشتر استفاده می شود به این صورت که نخ های پود را از میان نخ های تار رد میکنند و میپیچند.

انواع نقوش در گلیم های قشقایی

همان طوری که در بالا هم اشاره شد، انواع مختلفی از طرح ها در گلیم موجود بوده و عناصر و نقش های زیادی روی این گلیم ها دیده می شوند.

نقوش مربوط به حیوانات

بافندگان همواره از نقوش حیوانات به عنوان سمبل و نماد استفاده می کردند که این حیوانات گاهی اسطوره های داستان ها بودند و نیز گاهی به واسطه ترس و احترام آن ها از حیوانات از نقوش آن ها استفاده می شد ولی استفاده از نقش های مربوط به حیوانات در گلیم های قشقایی کمتر دیده شده و بیشتر در بافت های گلیم سوزنی از آن ها استفاده می کنند و این گلیم ها اکثرا به عنوان خورجین اسب و… استفاده می شد و به عنوان زیر انداز کاربردی نداشت.

نقوش مربوط به گل ها و گیاهان

زنان هنرمند ایل قشقایی با الهام از گیاهان و گل های مراتع زاگرس و… طرح های مختلف را می بافتند.

البته نقش های دیگری هم هستند که خیلی جامع و فراگیر نبوده ولی اشاره به آن ها خالی از لطف نیست. از جمله این نقش ها می توان به مواردی شامل »نگاره های تولد»، «نگاره های روزمره زندگی»، «نگاره محافظت از زندگی» «نگاره زندگی آخرت» اشاره کرد.

گلیم شاهسون

شاهسون ها جزء بزرگترین طوایف عشایر هستند که شاه عباس به کمک آن ها قزل باش را شکست داد. در مقابل شاه عباس دشت های وسیع مغان را به شاهسون ها داد.
شاهسون ها علاوه بر گلیم در بافتن کیف و خورجین و… نیز مهارت داشتن و در بافتن آن ها از طرح های گل و حیوانات استفاده می کردند. بافتن اینگونه مفروش ها بین همه ایل های ایران به جز بلوچ ها و ترکمن ها رواج داشت.

انوع گلیم های شاهسون

گلیم شاهسون مغان

این ایل که در دشت های حاصل خیز و وسیع مغان ساکن بودند و گلیم های بافته شده توسط آن ها دارای نقش های برجسته و بزرگ بود و در حاشیه آن ها نوار هایی بافته می شود و در بافت گلیم های خود بیشتر از پشم های رنگ نشده استفاده می کردند.

شاهسون هشترود

این نوع گلیم به دلیل استفاده از پشم زبر در آن معروف است و علاوه بر آن استفاده از رنگ های صورتی و آبی و قهوه ای و سبز در این گلیم به آن جلوه ای زیبا بخشیده است.یکی دیگر از ویژگی های این گلیم سادگی حاشیه آن و استفاده از بافت چاکدار است که این نوع گلیم ها را از سایر گلیم ها شاهسون متمایز می کند.

گلیم شاهسون ورامین

ورامین را می توان به عنوان مهم ترین ناحیه گلیم بافی ایران معرفی کرد چرا که از اقوام مختلف(کرد، لر، ترک و…)در این ناحیه جمع شده بودند و این تنوع در اقوام ساکن باعث ایجاد روش های مختلف بافت و طرح های متنوع میشد که می توان آن را به عنوان ویژگی گلیم های بافته شده در این ناحیه دانست.

گلیم شاهسون بیجار

در منطقه بیجار بیشتر قبایل کرد بودند ولی شاهسون های ترک زبان توانسته بودند با حفظ اصالت خود گلیم های متعددی را ببافند.
گلیم های این منطقه به دلیل اینکه اکثر ترک های شاهسون ساکن در این منطقه از مناطق دیگر آمده بودند به سختی از سایر گلیم ها قابل تشخیص است.

تفاوت گلیم با فرش و گبه

شاید این سوال برای بسیاری از افراد پیش آمده باشد که تفاوت گبه و گلیم در چیست ؟ در واقع اولین و مهم ترین تفاوت گلیم و گبه در این است که گلیم پرز ندارد ولی گبه و فرش پرز دارند و همین امر نیز باعث می شود که گلیم زبرتر از گبه و فرش باشد. البته بسته به نوع نخ به کار رفته در بافت گلیم، نرمی یا زبری آن ها متفاوت خواهد بود. ابته در سایز این دو نیز تفاوت هایی وجود دارد.